سازشناسی-سه تار

سازشناسی-سه تار

سه‌تار از سازهای زهی و مضرابی موسیقی ایرانی است که با ناخن انگشت اشارهٔ دست راست (برای نوازندهٔ راست‌دست) نواخته می‌شود. این ساز، دارای ۴ سیم از جنس فولاد و برنز است که به موازات دسته، از کاسه تا پنجه کشیده شده‌اند. سه‌تار دارای ۲۵ پردهٔ قابل حرکت از جنس روده‌ی حیوانات یا کات گوت است. صدای آن ظریف و کم حجم است و گستره صوتی آن از هنگامِ بمِ دو زیر خط حامل تا لا بمل بالای خط حامل و در نتیجه نزدیک به ۳ اکتاو است.

سه‌تار سازی از خانواده سازهای دوتار و تنبور بوده‌است که امروزه در طبقه بندی سازهای موسیقی سنتی ایران و با پرده بندی مشابه به ساز تار به شمار می‌رود. در موسیقی دستگاهی ایران استفاده از سه‌تار بسیار رواج دارد، گرچه بیشتر برای تک‌نوازی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این ساز برای هر دستگاه کوک ویژه‌ای دارد ولی فاصلهٔ چهارم یا پنجم پایین رونده معمولاً بین سیم‌های اول و دوم ثابت است.

نوازندگان سه‌تار برای اجرای آن، در دو حالت نشسته روی زمین (چهارزانو) یا روی صندلی بدون دسته، کاسهٔ ساز را به صورت مورب و بین انتهای ران و سمت راست شکم قرار می‌دهند، به طوری که صفحۀ ساز بر زمین عمود باشد. هر دو دست راست و چپ به صورت مشت نیمه باز روی ساز قرار می‌گیرند. سر انگشتان دست چپ روی پرده‌های (دستان‌های) دستهٔ سه‌تار حرکت می‌کنند و با قرار دادن سیم در پشت پرده مورد نظر طول آزاد سیم را کوتاه یا بلند می‌کنند. انگشت گذاری دست چپ در قالب ده دستان‌ها انجام می‌گیرد که هر دستان شامل سه پرده روی سیم‌های اول، دوم و سوم است. دست راست روی صفحه ساز قرار میگیرد و ناخن انگشت اشارهٔ دست راست سیم‌ها را به کمک ضربه زدن به ارتعاش در می‌اورد. برای نوازندگی سه تار از انگشتان اشاره، میانی، حلقه و در بعضی موارد انگشت کوچک دست چپ استفاده می‌شوند. همچنین استفاده از انگشت شست برای پرده‌گیری روی سیم بم نیز کاربرد دارد. در آموزش ابتداعی تار و سه‌تار، انگشت چهارم مورداستفاده نیست مگر به جای انگشت سوم، همچنین استفاده بیش از حد از آن، باعث تنبلی انگشت سوم می‌شود. در حین نوازندگی سه‌تار، می‌توان با زخمه‌زدن نزدیک به خرک، صدا را کمی زبر و خشن کرد و با انجام این کار نزدیک به گلوی ساز، صدایی نرم و ملایم تولید می‌شود.

در ساخت ساز سه‌تار از چوبهای متنوعی استفاده می‌گردد. چوب توت به خاطر دارا بودن حجم تخلخل و ارتعاش بالا برای صفحه سه‌تار مورد استفاده قرار می‌گیرد. چوب گردو به خاطر دارا بودن استحکام بالا برای دسته استفاده می‌شود. برای ساخت کاسه از چوب های متنوعی نظیر گردو، توت و افرا استفاده می‌شود. ساخت کاسه به سه روش چسباندن ترکه‌های چوب، تراش یک تکه و یا استفاده از کاسه کدو امکان پذیر است. سیم‌های سه‌تار از جنس فلز برنز و فولاد می‌باشد و در تزیین ساز به فراخور سلیقه سازنده از سایر چوب‌ها و همچنین از صدف، استخوان و عاج استفاده می‌گردد. معمولا برای محافظت از چوب و براق کردن بدنه سه‌تار از لاک الکل استفاده می‌گردد.

ساز سه‌تار دارای دو قسمت کاسه و دسته است. خرک روی صفحه و سیم‌گیر در انتهای کاسه قرار دارد به‌گونه‌ای که اگر ساز ایستاده روی زمین باشد سیم‌گیر با زمین در تماس خواهد بود. در انتهای دسته پنجه قرار دارد که محل قرارگرفتن گوشی‌ها یا ابزارهای تنظیم کوک است. سه‌تار در مقایسه با تار فاقد جعبهٔ گوشی است و گوشی‌ها روی سرپنجه سوار شده‌اند و داخل آن نیستند.